Krzysztof Andrulonis, Agnieszka Mikołajczuk, Kamila Niedbalska (red.), Nasza Polonistyka, nasz Uniwersytet, Warszawa 2024: Dom Wydawniczy Elipsa
Tom „Nasza Polonistyka, nasz Uniwersytet (w wywiadach i reportażach studentów filologii polskiej Uniwersytetu Warszawskiego)” jest zapisem niezwykłych czasów, postpandemicznym i okołowojennym dowodem na istnienie jednostki w historii, społeczeństwie, na Uniwersytecie, ale też we własnej jaźni i pomiędzy językami. Otwiera różne perspektywy – od teraźniejszości po czasy PRL. Prezentuje kolekcję portretów ludzi Polonistyki i Uniwersytetu – wybranych przez studentów na bohaterów ich wywiadów i reportaży, opowiadających o urokach i trudach studiowania dawniej i dziś, o fascynacjach literackich i językowych, o pracy naukowej i dydaktycznej oraz różnych ścieżkach życiowych i drogach kariery.
Kacper Andrychowski, Steffen Huber, Konrad Kokoszkiewicz, Živilė Pabijutaitė, Vytis Valatka, Logica. In introductionem Porphyrii, Warszawa 2023: Sub Lupa
Wykład o logice, który pochodzący z Rzeczypospolitej Obojga Narodów anonimowy uczony wygłosił w 1612 r. w Uniwersytecie w Ingolstadcie, należy do najstarszych źródeł związanych z nauczaniem logiki w naszym regionie. Autor nie tylko odsłania założenia metafizyczne, ale stosując reguły logiki do przykładów praktycznych porusza wiele aktualnych problemów politycznych Rzeczypospolitej. Edycja została rozszerzona o fragment wykładu Jakuba Ortiza (Poznań, 1591). Hiszpański uczony opierał logikę na metafizyce Suáreza i szczególnie na pojęciu bytu myślnego (ens rationis). Źródło to należy do kontekstu, z którego wyrosnąć miała Logica Marcina Śmigleckiego, wydana w 1618 r. w Ingolstadcie i następnie kilkakrotnie w Oksfordzie, słynąca z kreatywnego użycia pojęcia bytu myślnego.
Helena Balcerek, Teksty narracyjne uczniów z ASD (opowiadanie i kartka z pamiętnika), Warszawa 2023: WUW
Monografia podejmuje bardzo słabo opracowane, a niezwykle ważne zagadnienie dzisiejszej dydaktyki polonistycznej uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Przeprowadzone i zaprezentowane badania szczegółowo analizują problemy pogłębiania przez uczniów z ASD kompetencji komunikacyjnej i tekstotwórczej oraz metodykę wspierania tych uczniów w procesie nabywania sprawności tworzenia pisanego tekstu narracyjnego.
Marcin Bogucki, Szaleństwo w operze, Gdańsk 2023: słowo/obraz terytoria
„Teatr to dom wariatów, ale opera – to dopiero oddział dla nieuleczalnie chorych!”. Słowa, których autorem był rzekomo Hugo von Hofmannsthal, stały się dla Marcina Boguckiego inspiracją do napisania książki o motywie szaleństwa w operze od XVII do początku XX wieku. Jej główną część stanowią studia historyczne, w których autor prezentuje, jak motyw szaleństwa był w poszczególnych stuleciach opracowywany muzycznie. Aby zaznaczyć dzisiejszą perspektywę, Bogucki każdy z rozdziałów rozpoczyna od analizy współczesnego utworu nawiązującego do dzieła z epoki. Swe rozważania uzupełnia zagadnieniami teoretycznymi: W jaki sposób szaleństwo można rozumieć jako chorobę nowoczesną? W jaki sposób opera była powiązana z nowoczesną estetyką? W jaki sposób dotychczas opisywano historię motywu szaleństwa w operze? Dzięki interdyscyplinarnej perspektywie książka pokazuje operę wielowymiarowo – jako „teatr anatomiczny duszy”, będący w dawnych wiekach ważnym medium nie tylko artystycznym, ale i społecznym.
Zofia Boni, Marta Rakoczy (red.), Cywilizowanie dzieci? Społeczno-kulturowe badania dzieciństwa w perspektywie teorii Norberta Eliasa, Warszawa 2023: Oficyna Naukowa
Cywilizowanie dzieci to swoiste projektowanie dzieci za pomocą norm, wzorców i wartości uważanych w określonych momentach kulturowo-historycznych za pożądane.
Przekonanie, że dziecko musi zostać poddane społecznej i kulturowej „obróbce” dotyczącej jego umysłu, emocji i ciała – czyli tytułowemu „cywilizowaniu” – towarzyszy zachodnim praktykom wychowawczym przynajmniej od czasów Oświecenia. Choć procesy te nie są zjawiskiem nowym, ich intensyfikacja i wieloaspektowość — realizowanie wielu, często sprzecznych założeń i oczekiwań wobec dzieci — są warte analizy. W książce przyglądamy się „cywilizowaniu dzieci” w różnych kontekstach historycznych, łącząc metody i perspektywy kulturoznawstwa, antropologii społecznej, historii sztuki, prawa i socjologii. Interdyscyplinarność tego ujęcia służy pokazaniu złożoności procesów społecznego wychowania. Wraz z autorkami rozdziałów czytamy na nowo teorię Norberta Eliasa przez pryzmat badań dzieci i dzieciństwa, zwracając szczególną uwagę na rolę i sprawczość dzieci w tych procesach.
Sylwia Borowska-Kazimiruk, Paulina Kwiatkowska, Agata Zborowska (red.), Przeostrzenia. Kino wobec transformacji ustrojowych 1945 i 1989, Warszawa 2023: WUW
W książce zestawiono dwa momenty przełomu ustrojowego, co pozwoliło na rozpatrzenie polskiej historii XX wieku w perspektywie nie tylko gwałtownych przekształceń, lecz także długiego trwania społecznych, politycznych i kulturowych narracji, które znalazły swoje odzwierciedlenie zarówno w wybranych polskich produkcjach filmowych, jak i organizacji przemysłu filmowego czy oczekiwaniach widowni wobec kina polskiego. Autorki i autorzy zastanawiają się nad tym, z jakimi narracjami zmierzyć się musieli polscy twórcy filmowi, jakie ich elementy przedostały się do tych polskich filmów, które dowodzą dziś polityczno-społecznych wstrząsów i ciągłości, składających się na skomplikowaną genealogię III Rzeczpospolitej. Teksty autorek i autorów podejmujących to zagadnienie w kinie niemieckim, rosyjskim i czechosłowackim pozwalają zobaczyć przełomy 1945 i 1989 roku w polskim kinie w kontekście transnarodowym. Projekt nie tylko zatem wyostrza wzrok na te dwa momenty historyczne, koncentrując uwagę na wydobywaniu konkretu z mglistych kadrów, ale także pozostawia wystarczająco dużo miejsca na dostrzeżenie tego, co nieoczywiste czy przeoczone. Pozostając w kręgu metafor wizualnych, chodzi o zastosowanie szczególnej soczewki, która pozwoliłaby zarówno na rzucenie ostrego światła na dwie transformacje ustrojowe, by zobaczyć je wyraźniej, jak i na utrzymanie rozmytych obrzeży wyłaniających się obrazów.
Łukasz Bukowiecki, Nieodbudowany. Spór o Zamek Królewski w Warszawie 1945–1971, Warszawa 2024: Arx Regia® Wydawnictwo Zamku Królewskiego w Warszawie
Niektórzy warszawiacy pamiętają jeszcze puste miejsce po Zamku – zburzonym podczas II wojny światowej i skazanym na nieistnienie przez nowe władze. W tle wciąż toczyły się jednak dyskusje: odbudowywać czy nie, a jeśli tak – to jak? O tym, jak mógłby wyglądać Zamek, gdyby o jego kształcie decydowali politycy, architekci, konserwatorzy lub tzw. zwykli ludzie, opowiada Łukasz Bukowiecki w fascynującej książce o niezrealizowanych pomysłach na Zamek Królewski.
Łukasz Bukowiecki z pasją śledzi kolejne etapy zarówno publicznego, jak i zakulisowego sporu, których pokłosiem były konkretne decyzje lub ich wymowny brak. Przygląda się także rozmaitym pomysłom na zagospodarowanie pustej przestrzeni po wyburzonym gmachu, zmieniającym się jak w kalejdoskopie w zależności od nastrojów społecznych i aktualnej linii politycznej włodarzy PRL.
Bartek Chaciński, Ewa Kołodziejek, Marek Łaziński, Anna Wileczek, Młode słowa (obraz świata, kreacje, konteksty), Warszawa 2023: PWN
Książka opisuje slang młodzieżowy ostatnich lat z perspektywy plebiscytu na młodzieżowe słowo roku Rzeczypospolitej.
Maciej Falski, Elżbieta Kaczmarska-Zglejszewska, Czechy. Przez naukę języka do rozumienia kultury, Kraków 2023: Wydawnictwo Libron
Tom Czechy – przez naukę języka do rozumienia kultury został pomyślany jako przegląd zagadnień istotnych dla glottodydaktyki języków słowiańskich i tendencji badawczych we współczesnej bohemistyce. Pierwsza część tomu przedstawia teksty związane z praktyką glottodydaktyczną oraz wybrane zagadnienia z zakresu badań lingwistycznych,które mają wpływ na nauczanie języka. Zostały w niej zawarte nie tylko kwestie dotyczące uczenia (się) języka czeskiego, lecz także wyniki badań nad nauczaniem języków słowiańskich z perspektywy polskiej. Druga część książki prezentuje wybrane tendencje w badaniach bohemistycznych prowadzonych w Instytucie Slawistyki Zachodniej i Południowej na Uniwersytecie Warszawskim. Poszczególne teksty uzmysławiają, jak istotnym narzędziem jest język w poznawaniu nowego obszaru kulturowego i jak wielkim zyskiem staje się studiowanie języka drugiego, „obcego”, który pozwala na głębsze wejście w świat wyobrażeń i praktyk społecznych sąsiedniego kraju, na jego oswajanie. Przedstawione w niniejszej publikacji badania pomagają zrozumieć, że nauka języka nie stanowi celu samego w sobie ani nie sprowadza się tylko do wymiaru porozumiewania się z innymi; jest pierwszym i zasadniczym etapem poznawania Innego, który z czasem dzięki temu może stać się „swoim”.
Piotr Garncarek, Barbara Łukaszewicz (red.), Polszczyzna dla cudzoziemców – lokalność i regionalizm, Warszawa 2024: WUW
Pierwsza monografia, w której przeanalizowano zagadnienia związane z wybranymi miastami i regionami w kontekście nauczania cudzoziemców języka polskiego. Autorzy zastanawiają się nad możliwościami wykorzystywania tematyki lokalnej, jej wpływem na poznawanie kultury w rozumieniu narodowym oraz nad tym, w jaki sposób kształtuje ona postrzeganie kraju jako spójnego „tworu kulturowego” i zróżnicowanego zbioru kultur regionalnych. Wskazują też na możliwości podejmowania tematyki lokalności na zajęciach języka polskiego jako obcego, dzieląc się własnymi doświadczeniami i propozycjami dydaktycznymi.
Hanna Gosk, Michał Kuziak, Ewa Paczoska (red.), Polonistyka „tu i teraz”. Krajobraz po zmianie. Materiały Zjazdu Polonistów 2022, Warszawa 2023: Wydawnictwo IPN PANPolonistyka „tu i teraz” to w dużej mierze polonistyka między polityką a praktyką społeczną. Od nas zależy, z jakimi przeświadczeniami, dotyczącymi natury historii, sztuki, twórczości literackiej, reguł rozumienia mechanizmów rządzących życiem społecznym, będziemy uprawiali przypadające nam pole, by nie poddać się postępującej instrumentalizacji. […] Polonista uczy zainteresowanych polską specyfiką tego, jak Polacy rozumieją realia, wśród których żyją, kim są, jeśli tworzą na swój temat i na temat tego, co na zewnątrz ich własnego świata, takie, a nie inne opowieści.[…] Umiejętność opowiedzenia świata czasem pozwala skonstruować przepis na ten świat, w którym dostrzegamy to, co wiemy. Tylko tyle i aż tyle
Hanna Gosk, Półgębkiem. O problemach (byłego) subalterna ze sobą i z Innymi, Warszawa 2023: Dom Wydawniczy Elipsa
Książka Hanny Gosk Półgębkiem.O problemach (byłego) subalterna ze sobą i z Innymi skupia się na „narracjach źle obecnych”, przekazywanych półgębkiem, więc nie otwarcie i tak, by niekoniecznie zostały usłyszane. Przedmiotem refleksji jest w niej polska proza XX i XXI wieku, jako trudny do przecenienia zapis przemian świadomości tej warstwy społecznej, z której wywodzi się obecnie większość Polaków, a którą naznaczyły pamięć o trwających przez wieki degradacji, poniżeniu oraz wstydzie. Autorka rozważa problem, jak można budować tożsamość narracyjną, jeśli materiał opowieści nie skłania do jej upublicznienia. Upodlenie i upokorzenie przekazać z pozycji ofiary? Własną pogardę i przemoc wobec słabszego/gorszego przemilczeć? Zdradę swoich korzeni ukryć? A co z gniewem, agresją, resentymentem, chęcią odwetu za przemoc, pragnieniem zemsty? Jaki użytek narracyjny zrobić ze zdolności do mimikry i dwójmyślenia? Jak opowiedzieć o przetrwaniu za cenę przystosowania do warunków narzuconych przez silniejszego?
Frances Guerin, Magda Szcześniak (red.), Visual Culture of Post-Industrial Europe, Amsterdam 2024: Amsterdam University Press
Visual Culture of Post-Industrial Europe przedstawia projekty kultury wizualnej w Europie od lat 70. XX wieku, które powstawały w odpowiedzi na zamykanie zakładów przemysłowych, wynikające z tego bezrobocie, ograniczone usługi socjalne i zniszczoną tożsamość. Zazwyczaj sztuka i wizualne kreacje kulturowe w niegdyś kwitnących europejskich sercach starają się uczynić przemysłową przeszłość widoczną, negocjowalną i możliwą do ponownego wyobrażenia. Autorzy omawiają różnorodne i wielorakie rodzaje sztuki i kultury wizualnej, które pamiętają czasami niewidoczną przeszłość, tworzą społeczność w obliczu dezintegracji społecznej i poruszają się w dysonansie między przeszłą a obecną rzeczywistością materialną. Badają również sztukę i obiekty wizualne w postindustrialnych miejscach Europy pod kątem ich estetycznej, historycznej i socjologicznej roli w oficjalnych i nieoficjalnych, rządowych i społecznych wysiłkach na rzecz regeneracji i rewitalizacji. Miejsca te obejmują dawne fabryki węgla i stali w Duisburgu, stocznie i porty w Gdańsku i Hamburgu, moskiewską fabrykę papieru i fabryki włókiennicze w Albanii, a także wciąż funkcjonujące chorwackie zakłady metalowe.
Steffen Huber, Konrad Kokoszkiewicz, Živilė Pabijutaitė, Maria Poszepczyńska, Krzysztof Biekieszczuk, Anna Treter, Sigismundus Lauxmin: De iure et iustitia, Warszawa 2023: Sub Lupa
Traktat teologiczny o prawie i sprawiedliwości do części II–II Sumy teologicznej św. Tomasza począwszy od kwestii 57 został wygłoszony jako wykład na Uniwersytecie Wileńskim w roku akademickim 1647/1648, prawdopodobnie dla studentów nowo założonego Wydziału Prawa.
Źródło to jest tu po raz pierwszy udostępnione.
Monika Jabłońska, Monika Kresa (red.), Nazwane, czyli ważne – toponimy, hydronimy i mikrotoponimy powiatu ostrowskiego w ujęciu onomastycznym, Warszawa 2023: Dom Wydawniczy Elipsa
Książka jest pokłosiem rozmów najmłodszych i najstarszych mieszkanek i mieszkańców powiatu ostrowskiego – wynikiem swoistego dialogu pokoleń. Zebrane przez uczennice i uczniów nazwy miejscowości, cieków i zbiorników wodnych oraz niezamieszkałych, ale oswojonych przez człowieka, pól, lasów i łąk ułożone zostały w kolejności alfabetycznej, dzięki czemu powstały trzy słowniczki: toponimów, hydronimów i mikrotoponimów.
Agnieszka Karpowicz, Białoszewski temporalny (czerwiec 1975 – czerwiec 1976), Gdańsk 2023: słowo/obraz terytoria
Książka dotyczy jednego roku z życia Mirona Białoszewskiego: od czerwca 1975 do czerwca 1976. Okres ten wyznaczają daty pierwszej i ostatniej notatki Chamowa, pisanego po przeprowadzce poety na Lizbońską. Białoszewski podejmuje wówczas szereg praktyk przestrzennych oraz obfitych, relacyjnych, multi- i intermedialnych działań twórczych – chodzi, zbiera „zielska”, urządza seanse magnetofonowe, układa bukiety. W tym „małym czasie” na niewielkim obszarze powstaje wiele utworów w wersjach pisanych i dźwiękowych równocześnie, nasila się pęd twórczy poety.
Agnieszka Karpowicz, Igor Piotrowski (red.), „Gęściocha”. Białoszewski nieosobny, Gdańsk 2023: słowo/obraz terytoria
Trzeci tom „MiroFora” skupia się na osobach współtworzących razem z Białoszewskim w czasie jego młodości związanej z Teatrem na Tarczyńskiej, którą umownie zamyka jego głośny debiut poetycki (Obroty rzeczy, 1956). Tom jest pokłosiem wystawy „Białoszewski nieosobny” w warszawskim Muzeum Woli z roku 2022.
Jarosław Klejnocki, Ulica Słodkich Migdałów i inne opowieści, Kraków-Budapeszt-Syrakuzy 2024: Wydawnictwo Austeria
Ulica Słodkich Migdałów i inne opowieści mówi o podróżach na kemping i podróżowaniu w głąb historii, przemieszczaniu się po Europie i przemieszaniu się po zakamarkach własnej pamięci.
Kino „Czajka” na rogu Czerniakowskiej i Chełmskiej, okolice jeziora Attersee, gdzie Gustav Mahler pracował nad swoją 3 Symfonią, tajemniczy zamek Hohenwerfen… to tylko kilka z tropów, jakimi można podążać, czytając tę książkę.
Krzysztof Kopczyński, Polski film dokumentalny po 2005 roku. Koncepcje i doświadczenia, Warszawa 2023: WUW
Zebrane w książce teksty są podsumowaniem pracy autora jako producenta filmów dokumentalnych (1995-2016). W publikacji omówiona została sytuacja na rynku filmowym w latach 2005-2022, po wejściu w życie Ustawy o kinematografii, na mocy której powstał Polski Instytut Sztuki Filmowej. Autor analizuje mechanizmy funkcjonujące w środowisku twórców i podkreśla, że osiągnięcie sukcesu wymaga współpracy z innymi podmiotami, m.in. osobami badającymi rynek czy piszącymi o filmach. Zgodnie z podejściem prezentowanym przez badacza, ważnym elementem przedmiotowego statutu filmów dokumentalnych jest dialog z widzami – film powinien być traktowany jako narzędzie komunikacji.
Marta Koralewska, Kinga Stanaszek (red.), Młoda Slawistyka: publikacja pokonferencyjna, Łódź 2024: ArchaeGraph
Tom pokonferencyjny Młoda Slawistyka składa się z artykułów uczestników konferencji pod tym samym tytułem. Publikacja ukazała się pod redakcją Prezes Koła Naukowego Slawistów – Kingi Stanaszek oraz Sekretarz Koła – Marty Koralewskiej.Znajduje się w niej 40 artykułów napisanych przez autorów pochodzących z 8 państw i reprezentujących 14 ośrodków badawczych. Poszczególne rozdziały zostały napisane w 6 językach: polskim, angielskim, serbskim, czeskim, ukraińskim oraz rosyjskim.
Wojciech Kordyzon, Dialog i spór w „Trajedyi o Mszej” (1560) Bernardina Ochina. Studium o utworze i edycja tekstu, Warszawa 2023: Wydawnictwo Naukowe Sub Lupa
Dialog i spór w „Trajedyi o Mszej” (1560) Bernardina Ochina przynosi edycję krytyczną spolszczonego utworu włoskiego reformatora oraz wieloaspektowe omówienie opracowanego tekstu. Ten antyrzymski dialog propagujący protestancką wizję eucharystii i związanych z nią ceremonii został anonimowo przetłumaczony na język polski, a w 1560 roku wydany nakładem Francesca Lismanina, jednego z przywódców małopolskich ewangelików, w oficynie Daniela z Łęczycy w Pińczowie. Niniejsza książka porusza problematykę oddziaływania włoskich pisarzy reformacyjnych XVI wieku na polską literaturę religijną wczesnej nowożytności. Spolszczenie Ochina pokazuje, jak migrujący dysydenci religijni popularyzowali nie tylko koncepcje religijne, ale też rozwiązania literackie ułatwiające ich objaśnianie, stawiając w ten sposób nowe cele słowu drukowanemu i poszerzając repertuar form wykorzystywanych w wernakularnym piśmiennictwie polemicznym formacyjnym.
Olaf Krysowski, Mickiewicz i romantyczna filozofia języka, Warszawa 2024: WUW
Opowieść o filozofii języka została skonstruowana z precyzyjną konsekwencją: od prezentacji rozmaitych koncepcji językoznawczych, inspirujących wczesnego Mickiewicza, poprzez realizację twórczych pomysłów językoznawczych w wybranych interpretacjach literackich oraz wskazanie ich słowianofilskich uwarunkowań – po rozważania na temat funkcji mowy jako źródła romantycznego poznania i mitolingwistycznego obrazu Słowiańszczyzny. Monografia ma charakter odkrywczy i […] stanowi znaczące osiągnięcie na mapie dokonań literaturoznawczych w ostatnich latach. Jej odbiorcami staną się zapewne nie tylko badacze literatury romantyzmu, lecz również językoznawcy, filozofowie, historycy idei.
Z recenzji prof. Małgorzaty Łoboz
Roman Krzywy, W podróży, przy stole i w łożnicy. Źródła literackie jako zwierciadło staropolskich obyczajów, Warszawa 2024: Wydawnictwo Muzeum Pałacu Króla Jana III Sobieskiego w Wilanowie
Wspólnym mianownikiem studiów zawartych w najnowszej książce profesora Romana Krzywego jest staropolska obyczajowość. Omawiane zagadnienia nie tworzą ujęcia panoramicznego, lecz zgłębiają wybrane tematy, które autor naświetla, odwołując się przede wszystkim do źródeł literackich. Czytelnik znajdzie w książce analizy utworów będących świadectwem popularności podróży edukacyjnych, przyjrzy się uroczystym wjazdom do Wilna, zetknie się z wizerunkami kobiet i z twórczością poetek, dowie się, jak kultura karnawałowa oddziaływała na dawny dramat, przeczyta też o literackich echach pokładzin i o obiegu czytelniczym wierszy obscenicznych. Dawna twórczość posługiwała się przebrzmiałymi już dziś konwencjami, odwoływała się też do zapomnianych obyczajów, nie wspominając o coraz większym dystansie językowym. Jej odczytanie domaga się więc uwzględnienia złożonych kontekstów kulturowych, niuansów poetyki oraz dociekań semantycznych. Redakcja serii „Silva Rerum” ma nadzieję, że zarówno rozmaitość poruszanych tematów, jak i zastosowana metoda będą dla Czytelników źródłem poznawczej satysfakcji.
Magdalena Krzyżanowska, W świecie dźwięków. Słuchacze w polskiej prozie lat 1864–1918, Lublin 2023: Wydawnictwo Episteme
Jak brzmiał świat drugiej połowy XIX i początku XX wieku? Jakie korzyści lub zagrożenia przynosiło wtedy człowiekowi wsłuchiwanie się w otaczającą go rzeczywistość? Czego o sobie i o niej mógł się dzięki temu dowiedzieć? Przede wszystkim zaś – co i w jaki sposób mówi nam o tym ówczesna literatura? Namysł nad tymi pytaniami doprowadził do powstania niniejszej książki. Aby na nie odpowiedzieć, zbadałam opisy dźwięków i słuchania w prozie lat 1864–1918, a następnie rozważyłam ich związek z problematyką ludzkiej podmiotowości. Zainspirowana koncepcjami sound studies wypracowałam własne narzędzia metodologiczne i zanalizowałam z ich pomocą prozę Bolesława Prusa, Marii Konopnickiej i Władysława Stanisława Reymonta. Pokazałam, że w ich utworach opisy dźwięków i słuchania stanowią zasadniczą część konstrukcji świata przedstawionego: kreacji bohaterów-słuchaczy, a także przestrzeni, czasu i wydarzeń współtworzących literacki świat dźwięków.
Anna Kujawska-Kot, CiałoTeksty. Literackie i filmowe reprezentacje transpłciowości, Kraków 2024: Universitas
Autorka rozpatruje problem niezgodności między płcią doświadczaną przez bohatera a płcią przypisaną mu przy urodzeniu, podejmuje też temat tranzycji – stopniowego uzewnętrzniania tożsamości płciowej w wyniku procesów psychologicznych, społecznych, prawnych oraz medycznych. Analizując i interpretując doświadczenia transpłciowych kobiet i transpłciowych mężczyzn, sięga po przykłady literackie i filmowe powstałe głównie w ostatnich kilku dekadach. Podmiot, narracja, ciało, tekst, ciałopisanie, intertekstualność, palimpsest, oksymoron, lustro, lalka, maszyna do pisania, ekran, dowód osobisty czy fotografia – to pojęcia kluczowe dla przyjętej perspektywy badawczej. Otwierają one przed czytelnikiem nowe obszary poznania prezentowanych tekstów kultury oraz doświadczeń bohaterów.
Seweryn Kuśmierczyk, Lidija Rezoničnik, Masterpieces of Polish Literature and Film. Pharaoh, The Wedding, Mother Joan of the Angels, Warszawa 2023: WUW
Kolekcja Masterpieces of Polish Literature and Film prezentuje ważne dzieła polskiej literatury oraz ich filmowe adaptacje, które wyróżniają się wysokim poziomem artystycznym i należą do klasyki polskiej kinematografii. Pierwsza książka poświęcona jest powieści Faraon Bolesława Prusa (1895) i filmowi Faraon Jerzego Kawalerowicza (1965), dramatowi Wesele Stanisława Wyspiańskiego (1901) i filmowi Wesele Andrzeja Wajdy (1972) oraz powieści Matka Joanna od Aniołów Jarosława Iwaszkiewicza (1946) i filmowi Matka Joanna od Aniołów Jerzego Kawalerowicza (1960).
Seweryn Kuśmierczyk, Tarkowski. Encyklopedia, Warszawa 2023: WUW
Pierwsze w skali międzynarodowej kompendium wiedzy na temat życia i twórczości rosyjskiego reżysera Andrieja Tarkowskiego (1932–1986), jednego z najwybitniejszych twórców w historii kina. Jest to rodzaj monografii ujętej w formę 359 obszernych haseł w układzie alfabetycznym. Książkę, liczącą 534 strony, otwiera indeks tematyczny zestawiający hasła w następujące grupy: Filmy fabularne, Inne prace twórcze i zamierzenia, O sztuce filmowej, Tarkowski o innych, inni o Tarkowskim, Droga życia, O zasadach życia. Hasła zawierają szczegółową analizę i interpretację wszystkich filmów Tarkowskiego, przedstawiają okoliczności ich powstania, pracę na planie i spotykające twórcę utrudnienia. Zostały omówione spektakle teatralne, niezrealizowane scenariusze i projekty twórcze. Przywołano fragmenty wypowiedzi i publikacji reżysera na temat sztuki filmowej. Hasła umożliwiają wgląd w metodę twórczą Tarkowskiego i jego autorską filozofię kina. Zostały przytoczone opinie reżysera na temat innych twórców oraz dotyczące Tarkowskiego świadectwa jego współpracowników, przyjaciół i rodziny. Hasła przedstawiają również drogę życia reżysera i omawiają najważniejsze zasady odnoszące się do życia człowieka, o których twórca mówił w swoich wywiadach i wystąpieniach.
Agata Łuksza, Polish Theatre Revisited. Theatre Fans in the Nineteenth Century, Iowa City 2024: University of Iowa Press
Polish Theatre Revisited bada dziewiętnastowieczny polski teatr przez pryzmat publiczności. Agata Łuksza kładzie szczególny nacisk na najbardziej zaangażowanych widzów, zwanych „teatromanami” – od tego, co nosili, przez to, co kupowali, po to, co jedli. Jej materiałem źródłowym są ulotne efemerydy z życia fanów, takie jak notatki zapisane na cotygodniowej liście przedstawień w warszawskich teatrach, kolekcje pocztówek teatralnych i przepisy na słodycze nazwane imionami znanych aktorów.
Agata Łuksza, Tort Marcello. Kultury fanowskie w teatrze XIX wieku, Kraków 2023: Wydawnictwo Universitas
Mocno czekoladowy tort Marcello, który na specjalne okazje pojawia się na polskich stołach, powstał jako hołd dla warszawskiej aktorki, Heleny Marcello, związanej z Teatrami Warszawskimi przez ponad czterdzieści lat – od 1879 do 1923 roku. Choć nie sposób dziś ustalić oryginalnej receptury tego odświętnego ciasta, w jego nazwie zachowało się uwielbienie, którym obdarzano artystkę, przetrwała fascynacja i entuzjazm, jakie budziła – ona sama i jej gra sceniczna. Tort Marcello to zatem jeden z historycznych śladów po teatralnych kulturach fanowskich, które wyłaniały się na ziemiach polskich w XIX i na początku XX wieku. Książka Tort Marcello odzyskuje wczesne doświadczenia i praktyki fanowskie – pomimo że stanowiły one ważny element polskiego życia teatralnego, zostały uznane za zbyt błahe, by o nich pamiętać. Jest opowieścią o dziewiętnastowiecznych teatromanach i teatromankach, miłośnikach i miłośniczkach gwiazd scenicznych i przedstawień teatralnych, ujawniającą sploty między historią teatru i historią fanostwa. Kim byli dziewiętnastowieczni fani i fanki? Jak przedstawiały ich ówczesne media? Jak okazywali swoją pasję? To podstawowe pytania, które padają w Torcie Marcello.
Jolanta M. Marszalska, Waldemar Graczyk, Bartłomiej Czarski (red.), The Lost Collection of Incunabula of the Seminary Library in Plock, Warszawa 2023: Biblioteka Narodowa
Katalog prezentuje utracony zbiór inkunabułów z Biblioteki Seminarium Duchownego w Płocku, który należał do cenniejszych w Polsce przed II wojną światową. Biblioteka posiadała około 80 średniowiecznych kodeksów rękopiśmiennych i 422 inkunabuły – kolekcja ta w 1941 roku została wywieziona przez Niemców do Królewca i nie wiadomo, jakie były jej dalsze losy. W opracowaniach badających kolekcję zajmowano się głównie zasobem książki rękopiśmiennej, zaś cenny zbiór drukowanej książki piętnastowiecznej do 1939 roku pozostawał zupełnie nieznany.
Angelika Niewiadomska, Miejsca (nie)istniejące. Krajobraz socjalistycznej Sofii jako przestrzeń bułgarskich praktyk artystycznych po 1989 roku, Warszawa 2024: WUW.
Celem książki jest ukazanie artystycznych sposobów problematyzowania (nie)istnienia w przestrzeni współczesnej Sofii materialnych uobecnień komunistycznej przeszłości. Wykorzystując narzędzia antropologii wizualnej, kulturowych studiów nad sztuką i miastem, autorka zgłębia najnowszą historię kultury bułgarskiej – szczegółowo nakreśla kontekst historyczny omawianych zjawisk, obejmujący mechanizmy kreowania ładu przestrzennego w drugiej połowie XX wieku, kwestię heterogeniczności przestrzeni dzisiejszej Sofii, a także przemiany w sposobach definiowania sztuki oraz jej znaczenia we współczesności. Przywoływani artyści uznają sztukę za sposób na artykulację zaangażowania – przyjmują postawę aktywistyczną i włączają odbiorców, zapraszając ich do emocjonującej gry, w której polem, przedmiotem oraz stawką jest miasto.
Agnieszka Pasieka, Paweł Rodak (red.), Rethinking Modern Polish Identities. Transnational Encounters, red. A, , Rochester 2023: University of Rochester Press
Zainspirowany nowymi badaniami w naukach humanistycznych i społecznych, a także najnowszymi badaniami nad tożsamościami narodowymi, niniejszy tom oferuje rygorystyczne badanie idei polskości. Oferując różnorodne studia przypadków i podejścia metodologiczno-teoretyczne, pokazuje głęboki związek między procesami narodowymi i ponadnarodowymi oraz umieszcza polski przypadek w szerszym kontekście. Ten szerszy kontekst rozciąga się od szerszego kontekstu wschodnioeuropejskiego, będącego zwykłą ramą porównawczą, do zagranicznych społeczności imigrantów. Autorzy, uznani naukowcy z Europy i Stanów Zjednoczonych, pokazują w ten sposób, że zrozumienie współczesnej polskiej tożsamości oznacza przekraczanie nie tylko granic historycznych, ale także geograficznych.
Magdalena Popiołek, Karolina Ekes, Anna Serwicka-Kapała, Niezbędnik humanisty. Język łaciński. Podręcznik dla lektoratów szkół wyższych, Warszawa-Białystok 2023: Wydawnictwo Naukowe Sub Lupa
Niezbędnik humanisty powstał z myślą o studentach różnych kierunków uniwersyteckich. Oprócz treści typowo humanistycznych: z dziedziny filozofii, historii, mitologii, filologii i religioznawstwa, znajdziesz tu teksty o roślinach, zwierzętach, o psychologii i fizjologii człowieka, o medycynie konwencjonalnej i nazywanej dziś naturalną, o farmacji – w myśl zasady, że prawdziwy humanista powinien kochać (nawet jeśli jeszcze sobie tej miłości nie uświadomił), znać przyrodę i być jej „czułym” opiekunem (jest przecież jej integralną częścią). Celem autorek jest nie tylko nauczanie łaciny, ale także zaspokojenie pragnień młodego człowieka, który chce być otwartym, tolerancyjnym obywatelem świata, świadomym dziedzictwa, które zawdzięcza swojej ojczyźnie i jej przynależności kulturowej.
Paulina Potasińska (red.), Wiele dalekich rejsów. Kultura polska dla cudzoziemców, Warszawa 2023: WUW
Tom przygotowany w hołdzie Profesorowi Andrzejowi Zieniewiczowi przez jego doktorantów oraz pracowników Polonicum stanowi efekt rozważań na temat różnych aspektów polskiej kultury w perspektywie glottodydaktycznej.
Iwona Przybysz, Sąd nad literaturą. Konkursy literackie na łamach prasy warszawskiej drugiej połowy XIX wieku, Lublin 2023: wydawnictwo Episteme
Monografia Sąd nad literaturą. Konkursy literackie na łamach prasy warszawskiej drugiej połowy XIX wieku poświęcona jest organizacji oraz odbiorowi krytycznoliterackiemu i społecznemu konkursów literackich organizowanych na terenie Warszawy i zaboru rosyjskiego. Omawia rozwój i znaczenie tej instytucji w krajobrazie literackim i kulturalnym epoki. Przedstawia rekonstrukcję ich historii i najważniejszych praktyk stojących za ich organizacją, a także dzieje recepcji (zarówno poszczególnych inicjatyw, jak i samej idei konkursu oraz sposobów jej realizacji w polskich warunkach). Książka zawiera także studia przypadków, w których prezentowane są zjawiska związane z organizacją i przebiegiem wybranych konkursów, a zwłaszcza z procesem kształtowania opinii publicznej wokół rezultatów konkursu, relacją między wymaganiami zakreślonymi przez komisję a kształtem dzieła powstałego w ramach zawodów, próbami włączania publiczności w proces rozstrzygania konkursu czy możliwością postrzegania wyników tych przedsięwzięć jako odzwierciedlenia kondycji literatury. Takie przedstawienie fenomenu konkursów literackich pozwala na podkreślenie ich roli jako ważnej instytucji życia literackiego epoki, głęboko wpisanej w tkankę polskiej dziewiętnastowieczności.
Dorota Krystyna Rembiszewska, Janusz Siatkowski, Dziewiętnastowieczne materiały gwarowe z obszaru Warmii, Mazur i terenów sąsiednich. Część 1, Warszawa 2024: Instytut Slawistyki PAN
Ankiety do Niemieckiego atlasu językowego stanowią ważne źródło do badań gwar zarówno niemieckich, jak i innych, funkcjonujących na terenie Cesarstwa Niemieckiego w drugiej połowie XIX wieku. Ułożonych przez marburskiego bibliotekarza Georga Wenkera (1852-1911) 40 zdań w języku niemieckim, które należało przetłumaczyć na miejscową gwarę, pozwoliło na zgromadzenie bogatego zbioru wyrazów i form charakterystycznych dla poszczególnych wariantów dialektalnych. Publikacja jest pierwszą częścią dwutomowego opracowania dotyczącego dziewiętnastowiecznych gwar z obszaru Warmii, Mazur i terenów sąsiednich, to znaczy: ziemi chełmińskiej oraz ziemi lubawskiej.
Agnieszka Sobolewska, Theories and Practices of Psychoanalysis in Central Europe. Narrative Assemblages of Self-Analysis, Life Writing, and Fiction, Nowy Jork 2024: Routledge.
Theories and Practices of Psychoanalysis in Central Europe bada ścisły związek między psychoanalizą, dyskursami psychomedycznymi, literaturą i sztukami wizualnymi końca XIX wieku i początku XX wieku w Europie Środkowej.
Magda Szcześniak, Poruszeni. Awans i emocje w socjalistycznej Polsce, Warszawa 2023: Wydawnictwo Krytyki Politycznej
Poruszeni. Awans i emocje w socjalistycznej Polsce przywracają pamięć o doświadczeniu mobilności społecznej, elektryzującym temacie debaty publicznej okresu PRLu. Po II wojnie światowej miliony Polek i Polaków doświadczyły awansu społecznego. I choć obietnica wyeliminowania klasowych hierarchii składana przez socjalistyczne państwo nie została zrealizowana, to przez kolejne dekady mapa społeczna podlegała nieustannym przeobrażeniom i negocjacjom.
W tej fascynującej książce autorka przygląda się niezwykłemu zbiorowi tekstów i filmowych obrazów interpretowanych jako „socjalistyczne opowieści awansu”. Ich autorki i autorzy na bieżąco próbowali rejestrować i poddawać analizie mechanizmy mobilności społecznej i silne emocje towarzyszące przemianie tożsamości. Radość i lęk, duma i wstyd, gniew, poczucie odrzucenia, nadzieja, wdzięczność – poruszenie.
Jasmina Šuler Galos, Marta Cmiel-Bażant, Joanna Bilińska-Brynk (red.), Starcie narracji. Studia o słoweńskiej pamięci zbiorowej, Warszawa 2023: WUW
Publikacja stanowi reprezentatywne, choć mozaikowe odzwierciedlenie narracji kształtujących tożsamość współczesnych Słoweńców, uchwycone z perspektywy przede wszystkim słoweńskich, ale również polskich badaczy. Ich studia przypadków ukazują dwa uzupełniające się i zarazem przeciwstawne mechanizmy kształtujące pamięć zbiorową. Pierwszy z nich związany jest z kanonizacją i popularyzowaniem opowieści o przeszłości, a drugi – z jej kontestacją, z konfliktem pamięci. Całość stanowi przekrojowe ujęcie, od aktualizacji mitów i przywoływania źródeł tożsamości po najnowsze, uniwersyteckie inicjatywy służące rehabilitacji zapomnianych, a zasłużonych, w które wpisuje się także niniejsza publikacja.
Danuta Ulicka, Doświadczanie czasu w przestrzeni archiwum, Warszawa 2024: WUW
Głównym problemem rozważanym w książce jest doświadczanie czasu zdeponowanego w pamięci kultury – w jej tekstach, przed-tekstach i pozatekstach, zgromadzonych w archiwach. Pamięci towarzyszy, w skali indywidualnej i kulturowej, zapominanie. Oba te integralnie połączone ze sobą procesy decydują zarówno o aktualności przeszłej wiedzy, jak o jej wypadaniu z dominujących aktualnie obiegów, a często o nieoczekiwanych powrotach. Kolejne rozdziały książki, poświęcone „starowatorom” literaturoznawstwa XX stulecia (przede wszystkim Michaiłowi M. Bachtinowi, Romanowi Ingardenowi i Romanowi Jakobsonowi), podejmują pytania o obecność i ważność ich dokonań dzisiaj. Odzyskiwaniu czasu przeszłego dokonanego i przekształcaniu go w czas przeszły niedokonany („niedokończony projekt”), wychylony – jak w każdej refleksji historycznej – ku teraźniejszości i przyszłości, służą także analizy niezwykłego fenomenu w naukowej kulturze środkowo- i wschodnioeuropejskiej: studenckich kół naukowych, w których rodziło się nowoczesne literaturoznawstwo. Takim fenomenem są także zrodzone w pierwszych dekadach XX wieku literaturoznawcze terminy, których cyrkulowanie w światowym obiegu, przenikanie do dyscyplin ościennych, przesunięcia znaczeniowe pozwalają prześledzić nie tylko zmienne koleje badań literackich, ale także postawić pytanie o ich tożsamość.
Magdalena Wanot-Miśtura, Elżbieta Wierzbicka-Piotrowska (red.), Prawda, kłamstwo, przemilczenie w literaturze pięknej i wybranych tekstach kultury, Warszawa 2024: Dom Wydawniczy Elipsa
Monografia wieloautorska Prawda, kłamstwo, przemilczenie w literaturze pięknej i wybranych tekstach kultury pod redakcją naukową Magdaleny Wanot-Miśtury i Elżbiety Wierzbickiej-Piotrowskiej. Jest to zbiór tekstów stanowiący wynik refleksji nad aksjologiczną wartością języka i innych systemów znaków, a przede wszystkim nad odpowiedzialnością twórcy tekstu za prawdziwość przekazu, która jest niezbędna w komunikacji opartej na szacunku okazywanym odbiorcy i na zaufaniu, jakim słuchacze obdarzają nadawcę wypowiedzi. Autorami artykułów zawartych w monografii są nie tylko językoznawcy i literaturoznawcy reprezentujący różne ośrodki naukowe w kraju, ale także nauczyciele poloniści z warszawskich szkół, którzy problematykę czysto aksjologiczną prezentują na tle utworów literackich należących do kanonu lektur szkolnych. Pomysły przekazane przez nich mogą zainspirować dydaktyków do podejmowania na lekcjach i zajęciach akademickich tematyki dotyczącej etyki słowa, a studentów i uczniów zainteresować pojęciem szeroko rozumianej prawdy.
Katarzyna Westermark, „Muszę się trzymać prawa…” Kultura prawna w twórczości Juliusza Słowackiego, Warszawa 2023: WUW
Monografia została poświęcone funkcjonowaniu tematyki prawa w twórczości Juliusza Słowackiego. Okazuje się ona istotnym kontekstem biografii poety – wykształconego prawnika z doświadczeniem w pracy urzędniczej – oraz jego stałą inspiracją artystyczną. Wykorzystanie m.in. metodologii law and literature pozwoliło na wskazanie słabo dotychczas dostrzeżonych kontekstów interpretacyjnych utworów Słowackiego oraz charakterystycznych cech stosowanego przez niego dyskursu prawnego. Zastosowanie koncepcji kultury prawnej umożliwiło uwzględnienie w rozważaniach prawa rozumianego nie tylko jako tekst ustawy, ale także jako zespół rytuałów, zachowań, rekwizytów, typów postaci i charakterystycznie wystylizowanych przestrzeni. Słowacki dostrzegał konsekwencje związane ze zmierzchem najsilniej reprezentowanej w jego tekstach tradycji prawnej I Rzeczpospolitej. Komentował możliwość funkcjonowania jej reliktów w sytuacji braku państwowości i w konfrontacji z dynamicznie przekształcającymi się europejskimi systemami prawnymi. W jego utworach, listach, czy pismach politycznych powracały zagadnienia ustrojowe (liberum veto, konfederacja, monarchia konstytucyjna), cywilnoprawne, karne, czy też związane z filozofią prawa. Wreszcie włączane w tok dramatów sceny sądowe, obecne m.in. w Balladynie, Beatryks Cenci, Śnie srebrnym Salomei czy Samuelu Zborowskim, ukazywały starcie jednostki z systemem norm i nakazów oraz prowokowały pytania o źródło ich umocowania.
Elżbieta Wichrowska, Zapisy codzienności… O dziewiętnastowiecznych dziennikach choroby i osobistych szkicownikach malarskich, Warszawa 2023: WUW
Książka podejmuje problem miejsca i roli w kulturze oraz dziewiętnastowiecznej codzienności dwóch form: dziennika choroby oraz szkicownika malarskiego jako świadectw zjawiska określanego jako zwrot ku prywatności. Brali w nim udział nie tylko artyści-zawodowcy, ale także amatorzy pochodzący z różnych stanów, niezależnie od płci i wieku. Książka oparta na nieznanych dotąd źródłach archiwalnych, ukazuje rozmiar zjawiska i jego znaczenie, omawia również przykłady źródeł (dziennik choroby Wandy Czartoryskiej, szkicowniki rodziny Branickich z nieznanymi szkicami młodziutkiego Wojciecha Kossaka), wskazując na zróżnicowanie ich form i przemiany, którym ulegały.
Elżbieta Wichrowska, Jeszcze żywi czy już zmarli? Dziewiętnastowieczne dokumentacje emigracyjnego umierania, Gdańsk 2023: Słowo/Obraz terytoria
W wieku XIX dochodzi do schizofrenicznego rozdwojenia. Obok adoracji trupa Bliskiego i prób zatrzymania go w rozmaitych artefaktach pojawiają się działania prowadzące do urzeczowienia zwłok ludzkich – jeżeli jest to trup Obcego. Odarty ze sfery sacrum staje się on przedmiotem bez tożsamości i ludzkiej godności. W tradycji polskiego romantyzmu szczególne miejsce zajęły trupy emigrantów. Reprezentatywnych przykładów dostarczają dzieje zwłok Joachima Lelewela, Fryderyka Chopina i Antoniego Ostrowskiego. Z działań podejmowanych przez „Rozproszeństwo Nocy Listopada” wokół tych umarłych można zrekonstruować pewien styl myślenia – o Wielkiej Emigracji jako o rodzinie, a także o trupie polskiego uchodźcy jako o trupie Polski, którego odpowiednie zabezpieczenie stawało się szansą na zmartwychwstanie Ojczyzny. Przetrwanie polskiego trupa to przetrwanie Polski.
Jagoda Wierzejska, Była wschodnia Galicja w Polsce, Polska w byłej wschodniej Galicji. Obraz (wielo)narodowej prowincji w międzywojennej literaturze polskiej, Warszawa 2023: WUW
Publikacja jest pierwszą monografią dotyczącą polskiej literatury międzywojennej poświęconej byłej wschodniej Galicji. Autorka omawia akty dyskursywne, ze szczególnym uwzględnieniem wypowiedzi literackich, które w okresie międzywojennym kreowały obraz wielonarodowej po-habsburskiej krainy. Analizuje także działania sensotwórcze, których celem było symboliczne zawłaszczenie i dostosowanie regionu do politycznej, społecznej i kulturowej sfery polskości w II Rzeczypospolitej.
Dominik Wilczewski, Litwa po litewsku, Wołowiec 2024: Czarne
Historia Litwy to nie tylko unia lubelska, wspólna walka pod Grunwaldem, Pan Tadeusz oraz obowiązkowe zwiedzanie Ostrej Bramy i cmentarza na Rossie. Dominik Wilczewski snuje wciągającą opowieść o splocie przeszłości Litwy z jej współczesnością.
Litwini wiele razy upadali, bywali pionkami w grze wielkich mocarstw – i znów powstawali, wiedzeni nadzieją na przetrwanie narodu, tożsamości, języka i kultury. Własnym wysiłkiem wyciągnęli swoje państwo z historycznego niebytu, zbudowali Litwę na własnych zasadach.
Litwa po litewsku to wnikliwa i pasjonująca rekonstrukcja historii, opis relacji polsko-białorusko-litewskich. Wilczewski pyta litewskich historyków i socjologów o stosunek do powstania styczniowego i innych – z polskiej perspektywy – kluczowych wydarzeń, przedstawia najważniejszych dla historii Litwy działaczy społecznych i polityków i z ciekawością szuka odpowiedzi na pytania, które trapią dziś samych Litwinów.
Jerzy Wojtczak-Szyszkowski, Dzieje Franków i innych rycerzy pierwszej krucjaty jerozolimskiej, Warszawa 2023: Wydawnictwo Sióstr Loretanek
W licznych wypowiedziach uczonych dotyczących wypraw krzyżowych tekst Gesta Francorum, anonimowy opis pierwszej krucjaty, nie zawsze bywał wystarczająco doceniany, a przyczyn tego było zapewne kilka. Nie zmienia to faktu, że najcenniejszym dla badacza dokumentem jest zawsze źródło, tym bardziej cenne, gdy pochodzi z czasu, kiedy dane wydarzenia miały miejsce, a takim właśnie pozostaje wspomniany opis. Szczęśliwym zbiegiem okoliczności tekst ten nie doznał w ciągu wieków właściwie żadnego uszczerbku, co też nie zawsze się zdarza. Jako dokument ma on dla współczesnych badań wielką wartość.
